Wetenschappers vinden steeds meer aanwijzingen dat sommige illegale drugs nuttig kunnen zijn bij het behandelen van psychiatrische problemen, van posttraumatische stress tot depressie.
De lijn tussen illegale drugs en aanvaarde geneesmiddelen is soms dun. Een illegale drug als heroïne heeft chemisch nauw verwante broertjes die al sinds jaar en dag in de geneeskunde gebruikt worden als verdovend of pijnstillend middel. Medicinaal gebruik van cannabis, als pijnstiller, tegen misselijkheid of als eetlustbevorderaar, wordt in steeds meer landen aanvaard (in België nog niet, op enkele uitzonderingen na).
En nu is er een groeiende belangstelling voor de medische mogelijkheden van hallucinogene drugs zoals psilocybine (het werkzame bestanddeel van ‘paddo’s’ of hallucinogene paddenstoelen), of MDMA, de werkzame stof in de ‘partydrug’ ecstasy (of XTC).
Wetenschappers onderzoeken de mogelijkheden van die middelen om psychiatrische problemen te verhelpen. Voor sommige middelen, zoals LSD en MDMA, betekent dat een soort comeback, want ze werden decennia geleden ook al onderzocht of zelfs ingezet in de psychiatrie, vóór mensen ze voor hun plezier begonnen te nemen, waarop ze verboden werden.
De onderzoekers hopen nu enkele fouten uit het verleden te vermijden. In de jaren zestig en zeventig werden middelen als LSD door sommige onderzoekers wat al te enthousiast gepromoot, soms op basis van erg wankel bewijsmateriaal, en raakten ze zozeer geassocieerd met de hippiecultuur dat ze politiek hopeloos ‘verbrand’ raakten.
Daarom focussen wetenschappers deze keer op een rigoureuze, strikt wetenschappelijke methodologie, in klinische studies met placebo-controlegroepen en alles erop en eraan. ‘Vroegere studies hadden soms methodologische tekortkomingen; dat willen we nu beter doen’, zegt Kim Kuypers, een Belgische onderzoekster die psychofarmacologie doceert aan de universiteit van Maastricht.
Kuypers onderzoekt de mogelijkheden van MDMA bij het behandelen van posttraumatische stress-stoornis (zie verderop).
‘Het is een lang proces’, zegt Kuypers, ‘om de nodige goedkeuringen te krijgen van ethische commissies en vergunningen om het product in te voeren’.
Het onderzoek, dat ook in de VS en andere landen loopt, ziet er veelbelovend uit; het gaat momenteel de zogeheten ‘derde fase’ van klinische studies in, bij grote groepen patiënten, nadat de eerdere fases hoopgevende resultaten hebben opgeleverd. De Amerikaanse geneesmiddelenautoriteit, de Food and Drug Administration, was zo onder de indruk van de eerste resultaten, dat ze MDMA de status van ‘Breakthrough therapy’ verleende, wat de procedure voor goedkeuring kan versnellen.
Het finale onderzoek zou, als alles goed gaat, zo rond 2020 of 2021 tot goedgekeurde therapieën kunnen leiden, waarschijnlijk eerst in de VS en iets later in Europa.
Ook al vergevorderd is het onderzoek naar behandeling van depressie met psilocybine, en op wat grotere afstand volgen andere mogelijke toepassingen. ‘Uiteindelijk willen we psychedelische middelen in het rijtje krijgen van de gewone medicijnen die op voorschrift gebruikt worden’, zegt Kuypers.
Ecstasy of MDMA tegen posttraumatische stress
MDMA is de werkzame stof in de drug ecstasy of XTC. Die is vooral bekend als ‘partydrug’. MDMA wekt tijdens de roes euforische gevoelens op, maakt de zintuiglijke waarneming intensiever, en versterkt de empathie.
Die eigenschappen kunnen volgens voorstanders hun nut bewijzen in de psychiatrie. Als nuchtere, gezonde proefpersonen in het lab diverse geluiden te horen krijgen, van gelach tot bomexplosies, dan worden hun hersenen sterker geprikkeld door de ‘negatieve’ geluiden, vertelt Kim Kuypers, die aan de universiteit van Maastricht de effecten van MDMA onderzoekt. Onder invloed van MDMA is dat niet meer het geval. Negatieve dingen hebben dan niet meer zo’n sterke emotionele impact. ‘Dit zou een verklaring kunnen zijn waarom patiënten ineens rationeel over moeilijke ervaringen kunnen praten.’ Dat helpt bij het behandelen van posttraumatische stress-stoornis. Kuypers: ‘Voor iemand met een diepgeworteld trauma is het moeilijk om over de traumatiserende ervaring te praten’. MDMA helpt dan om dat toch mogelijk te maken, in een aangename sfeer, zodat de herinnering voor de patiënt ook nadien niet meer onlosmakelijk met intense angstgevoelens is verbonden.
Het empathiebevorderende effect van MDMA helpt ook het vertrouwen tussen patiënt en therapeut te bevorderen. ‘MDMA werkt een beetje als een sociaal glijmiddel’, zegt Kuypers.
De patiënten zouden MDMA niet chronisch moeten gaan gebruiken: de bedoeling is dat het om een eenmalige behandeling gaat, waarbij ze het middel een keer of drie toegediend krijgen bij de therapeut.
Een onderzoeksgroep onder leiding van Michael Mithoefer van de Medical University of South Carolina rapporteerde vorig jaar zeer gunstige resultaten met psychotherapie met MDMA tegen posttraumatische stress. Een jaar na de behandeling was 67 procent van de patiënten vrij van symptomen, tegen 23 procent in een controlegroep met psychotherapie en een placebo.
Er wordt ook onderzocht of MDMA potentieel heeft om mensen met autisme te helpen (die vaak problemen hebben met sociale contacten en met empathie). MDMA zou sociale angst kunnen wegnemen. Er wordt ook onderzocht of de stof kan helpen om verslaving, bijvoorbeeld aan tabak of alcohol, te genezen.
Zogeheten ‘fase III-studies’ (de laatste onderzoeksfase voor een medicijn goedgekeurd kan worden) met MDMA tegen posttraumatische stress-stoornis gaan dit jaar van start, op vijftien plaatsen in de VS, Canada en Israël. Kuypers heeft de procedure lopen om toestemming te krijgen om ook in Maastricht met een dergelijke studie van start te gaan, en als die gunstige resultaten oplevert, hoopt ze over enkele jaren patiënten te kunnen gaan behandelen met een combinatie van gesprekstherapie en MDMA.
Psilocybine en LSD tegen depressie
Psilocybine is de werkzame stof in ‘paddo’s’ of hallucinogene paddenstoelen. Ze wekt hallucinaties op, en een psychedelisch effect dat door gebruikers soms als ‘geestverruimend’ en creativiteitsbevorderend wordt omschreven. De synthetische stof LSD heeft vergelijkbare effecten.
Vooral psilocybine wordt momenteel uitgetest voor zijn mogelijkheden om depressie te behandelen. Kim Kuypers (universiteit van Maastricht) denkt dat psilocybine mensen helpt om flexibeler te denken. ‘Iemand met een depressie zit vaak vast in negatieve denkpatronen. Psilocybine helpt dan om out of the box te denken.’
Eenmaal de cirkel van negatieve gedachten doorbroken tijdens een sessie bij de therapeut met psilocybine, kan de patiënt voor langere tijd geholpen zijn, blijkt uit de eerste studies, soms voor meerdere maanden. De Britse onderzoeker Robin Carhart-Harris omschrijft het als een soort mentale ‘reset’. Bij een studie van Carhart-Morris aan Imperial College London waren alle twintig proefpersonen voor minstens drie weken geholpen, en een kwart van hen voor drie maanden.
Een behandeling pakweg om het half jaar met psilocybine zou op termijn in de plaats kunnen komen van dagelijkse inname van antidepressiva, die slechts beperkt werken en ongewenste neveneffecten hebben.
Psilocybine gaat, net als MDMA, rond deze tijd de derde fase van klinische studies in, nadat de eerdere fases hoopgevende resultaten hebben gegeven. Als het middel goedgekeurd wordt, is het niet de bedoeling dat patiënten paddenstoelen gaan eten; ze zullen psilocybine krijgen in zuivere vorm in capsules met een precies gecontroleerde dosering.
LSD zou vergelijkbare toepassingen kunnen krijgen als psilocybine. Het wordt ook uitgetest voor mensen met erge angsten, bijvoorbeeld bij terminaal zieke patiënten. Anekdotische rapporten wijzen erop dat het psychedelische middel die patiënten kan helpen nieuwe inzichten op te doen, op een andere manier naar zichzelf en hun ziekte te kijken en daardoor minder bang te zijn.
Roland Griffiths van de Johns Hopkins-universiteit in Baltimore heeft ook psilocybine onderzocht voor deze toepassing, bij patiënten met terminale kanker. De patiënten die psilocybine hadden gekregen hadden nadien beduidend minder depressieve en angstgevoelens dan de patiënten die een placebo hadden gekregen, en die voordelen bleven tot een half jaar na de behandeling voortduren.
Ketamine tegen depressie
Ketamine is een sterk verdovend middel dat gebruikt wordt bij anesthesie. Het wekt hallucinaties op, die bij anesthesie als een ongewenst neveneffect worden beschouwd, maar die door recreatieve gebruikers net worden opgezocht.
De jongste jaren wordt veel onderzoek gedaan naar de mogelijke toepassing van ketamine als behandeling bij depressie. In hele ernstige gevallen, met een acuut risico op zelfmoord, zou één toediening van ketamine onmiddellijke beterschap brengen, die een week of twee aanhoudt, volgens studies.
Er is echter nog meer onderzoek nodig naar de beste dosering en naar de effecten van langdurig gebruik. Een sterk verwante stof, esketamine, zit in de laatste fase van klinisch onderzoek als geneesmiddel tegen depressie.
Dit artikel is op 13 januari 2018 verschenen in Het Laatste Nieuws.