De comeback van de centrifuge in ruimtevaartland. Een column.
De zandrekenaar heeft ooit het twijfelachtige genoegen mogen proeven om in een rondtollende centrifuge te zitten, zo’n snel draaiende stoel of capsule die gebruikt wordt om astronauten te trainen of voor wetenschappelijk onderzoek. Hij heeft uit die ervaring onthouden dat je, terwijl je vastgeriemd in je stoel in het rond geslingerd wordt, vooral niet moet proberen om ook nog je hoofd te draaien, want dan slaat de misselijkheid ongenadig toe. En dat, wanneer je naderhand uit de folterstoel strompelt, de hele wereld plots een stuk minder stabiel aanvoelt dan gewoonlijk.
Waarom mensen op kermissen en in pretparken plezier lijken te beleven aan een light-versie van dezelfde ervaring, en er zelfs voor betalen, is overigens een mysterie.
Training in grote centrifuges hoorde van bij het begin bij het astronautenbestaan – en vóór de eerste astronauten werden militaire piloten er al in rondgeslingerd. De Amerikanen bouwden een centrifuge met de astronautencabine aan het eind van een vijftien meter lange arm, waarin de proefpersonen versnellingen tot 16 g moesten ondergaan (zestien maal wat we normaal ondervinden door de zwaartekracht). Ter vergelijking: 5 g is voor een pretpark-attractie al behoorlijk extreem. En dat in alle mogelijke richtingen en posities: rondgeslingerd met het hoofd naar buiten, waardoor al het bloed naar je hoofd gestuwd wordt, of met het hoofd naar het midden, zodat al je bloed naar je voeten stroomt. En in richtingen die volgens hun effecten beeldend omschreven worden als ‘eyeballs in’ en ‘eyeballs out’. Astronaut-van-het-eerste-uur John Glenn omschreef de training in de centrifuge als ‘sadistisch’.
De Russen kregen in het kosmonauten-opleidingscentrum van Sterrenstad een nóg groter exemplaar, dat er onheilspellend grijs geschilderd precies uitziet als een foltertuig uit een oude sf-strip. Toen de gloriedagen van de Sovjet-ruimtevaart voorbij waren, is dat apparaat zelfs ooit ter beschikking gesteld van betalende toeristen (dan draaide het in een gezapiger tempo).
In de VS werd de verplichte centrifugetraining voor astronauten afgeschaft in het ruimtependeltijdperk. Dat ruimtevliegtuig stelde zijn inzittenden slechts aan bescheiden g-krachten bloot, en dus hoefde de training niet meer (behalve voor Amerikanen die met een Russische Sojoez gingen vliegen).
Maar nu wil de Nasa binnenkort zijn astronauten de ruimte in sturen met commerciële capsules en raketten, van Boeing en van Elon Musks SpaceX. Daarin gaat het er weer wat ruwer aan toe, en dus moet de nieuwe generatie astronauten opnieuw de molen in. De Nasa-astronauten mogen daarvoor een glimmende nieuwe centrifuge van de luchtmacht gebruiken, met een tien meter lange arm die 45 keer per minuut ronddraait.
Bedoeling is niet alleen het evenwichtsorgaan van de astronauten op de proef te stellen, maar ook ze te oefenen om bij langdurige hoge g-belasting nog bij alle knoppen en schakelaars te kunnen om hun ruimtetuig te bedienen. ‘Het voelt alsof er een paard op je borstkas staat’, zei een van de eerste proefpersonen.
Deze column is op 6 juli 2019 verschenen in De Tijd.